ਕੌਣ ਦੇਵੇਗਾ ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਚਿਤਾ ਨੂੰ ਅਗਨੀ, ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਧਰਮ-ਗ੍ਰੰਥ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ?
ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ 92 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਏਮਜ਼ ਵਿੱਚ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਲਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੱਤ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੋਗ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਫਿਲਹਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਰੋਡ ਸਥਿਤ ਬੰਗਲਾ ਨੰਬਰ ਤਿੰਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਯਾਨੀ 28 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਲੋਕ ਸਵਾਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਿਤਾ ਨੂੰ ਨੂੰ ਮੁਖ ਅਗਨੀ ਕੌਣ ਦੇਵੇਗਾ?
ਭਾਰਤੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੁੱਤਰ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਸ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਟੁੱਟ ਕੇ ਧੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਚਿਖਾ ਨੂੰ ਅਗਨੀ ਦੇਣਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਕੀ ਧੀਆਂ ਕਰਨਗੀਆਂ ਇਹ ਕੰਮ?
ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਬੇਟੀਆਂ ਹਨ। ਤਿੰਨੋਂ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦੇ ਛੇਵੇਂ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਬੇਟੀ ਉਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਉਮਰ 65 ਸਾਲ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਹਨ। ਦੂਜੀ ਬੇਟੀ ਦਮਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਉਮਰ 61 ਸਾਲ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਰੋਹਨ ਪਟਨਾਇਕ ਹੈ। ਤੀਜੀ ਬੇਟੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਉਮਰ 58 ਸਾਲ ਹੈ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਸ਼ਾਸਤਰ?
ਇਸ ਲਈ ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਇਹ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਨੂੰ ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਿਖਾ ਨੂੰ ਅਗਨੀ ਦੇਣ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਕੌਣ ਨਿਭਾਏਗਾ। ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਬੇਟਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਭੂਮਿਕਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਅੱਗੇ ਅਸੀਂ ਜਾਣਾਂਗੇ ਕਿ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕੀ ਵੱਡੀ ਧੀ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਿਖਾ ਨੂੰ ਅਗਨੀ ਦੇਵੇਗੀ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਇਹ ਕੰਮ ਕਰੇਗਾ?
ਕੌਣ ਪੂਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇਹ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ?
ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਨੂੰ ਜਲਾਉਣਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਰਤੱਵ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੁੱਤਰ ਜਾਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਮਰਦ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਦੁਆਰਾ ਨਿਭਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਸਿਰਫ਼ ਧੀਆਂ ਹੀ ਹੋਣ ਤਾਂ ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਵੱਖਰੀਆਂ ਰੀਤਾਂ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਧਰਮ-ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਵਾਲਾ ਹੈ ਕਿ “ਧੀ ਜਾਂ ਧੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਜਿੰਨਾ ਹੀ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਉਹ ਇਹ ਕੰਮ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਕਰੇ।” ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਕਸਦ ਧਰਮ ਅਤੇ ਕਰਤੱਵ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਕੇਵਲ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ।
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ
ਕਿਉਂਕਿ ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਉਸੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਅਰਦਾਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰਸਮਾਂ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਤੋਂ ਕੁਝ ਵੱਖਰੀਆਂ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਵਧੇਰੇ ਸਾਦਗੀ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕੌਣ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ?
ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਮੈਂਬਰ ਇਹ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਜਬਰਦਸਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਕੇਵਲ ਪੁਰਸ਼ ਹੀ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਮੈਂਬਰ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਪੁੱਤਰ, ਧੀ, ਪਤਨੀ, ਭਰਾ, ਭੈਣ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਹੋਵੇ, ਮੁਖਗਨੀ ਭੇਟ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਧੀਆਂ ਵੀ ਮੁਖਗਨੀ ਭੇਟ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਹੱਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਧੀ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਤਮਾ ਅਮਰ ਹੈ। ਮੌਤ ਕੇਵਲ ਸਰੀਰ ਦਾ ਤਿਆਗ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਮੌਕੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ, ਜੋ ਲਿੰਗ ਵਿਤਕਰੇ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮਰਦਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਚਿਤਾ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਬਰਾਬਰ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਸਮੇਂ ‘ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ’, ‘ਆਰਥੀ ਸਾਹਿਬ’ ਅਤੇ ‘ਆਨੰਦ ਸਾਹਿਬ’ ਦੇ ਪਾਠ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਗਰੁੜ ਪੁਰਾਣ ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ?
ਗਰੁੜ ਪੁਰਾਣ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕੇਵਲ ਪੁੱਤਰ ਹੀ ਅੰਤਿਮ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਚਿਤਾ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਅਜਿਹਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਅਤੇ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾਉਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਪੁੱਤਰ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਜਾਂ ਯੋਗ ਵਿਅਕਤੀ ਇਹ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਧੀਆਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰਨਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਨੂੰਨੀ
ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਧੀਆਂ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਮਾਨਤਾ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਈ ਧਰਮ ਗੁਰੂਆਂ ਅਤੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਮਾਹਿਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਧੀਆਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਉਚਿਤ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਮਹਿਲਾ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਦੇ ਵਧਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਮੁਖਗਨੀ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸਵੀਕਾਰਤਾ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਧੀਆਂ ਵੀ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਹੱਕ ਅਤੇ ਫਰਜ਼ ਲੈਣ ਦੀਆਂ ਹੱਕਦਾਰ ਹਨ।
ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਾਨੂੰਨ?
ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਪੁੱਤਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਲਈ ਕੋਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਧੀਆਂ, ਪਤਨੀ ਜਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਇਹ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਕੀ ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦੋਹਤਾ ਕਰੇਗਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ?
ਕਈ ਵਾਰ ਦੋਹਤਾ ਵੀ ਇਹ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਦੋਹਤਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਮੁਖਗਨੀ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਹੈ। ਦੋਹਤਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਧਾਰਮਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਨੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿਖਾ ਕੇ ਇਹ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
