ਇੱਕ ਐਸੀ ਵੇਸਵਾ ਜੋ ਬਿੱਲੀ ਦੇ ਜਨਮਦਿਨ ‘ਤੇ ਦਿੰਦੀ ਸੀ ਪਾਰਟੀ, ਇੱਕ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਦੇ ਲੈਂਦੀ ਸੀ 3,000 ਰੁਪਏ, ਮੌਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸੀ ਇੱਕਲੀ
ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਗਾਇਕੀ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਚਮਕਦਾ ਸਿਤਾਰਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ 95 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਵੀ, ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਧੁਨ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਗਾਇਕੀ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਸੁਪਰਸਟਾਰ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸੋਨੇ ਦੀ ਕੀਮਤ 20 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਤੋਲਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸ਼ੋਅ ਲਈ ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਲੈਂਦੀ ਸੀ। ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਉਹ ਉੱਥੇ ਸੋਨੇ-ਚਾਂਦੀ ਦੀ ਵਰਖਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਸੀ।
ਗੌਹਰ ਜਾਨ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਲਾਕਾਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਇੰਨੀ ਮਹਾਨ ਕਲਾਕਾਰ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਦਸੰਬਰ 1911 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਜਾਰਜ ਪੰਜਵੇਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੱਜ ਦੇ ਦਿਨ ਯਾਨੀ 17 ਜਨਵਰੀ, 1930 ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਲਿਆ।
ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇਹ ਘਟਨਾ 1902 ਦੀ ਹੈ। ਕਲਕੱਤਾ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਟਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਸਥਾਈ ਸਟੂਡੀਓ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ 11 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਪਹਿਰਾਵੇ ਵਿੱਚ ਸਜ ਕੇ ਪਹੁੰਚੀ, ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ। ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਦ ਗ੍ਰਾਮੋਫੋਨ ਐਂਡ ਟਾਈਪਰਾਈਟਰ ਲਿਮਟਿਡ (GTL) ਦੇ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਮਾਹਰ ਵਿਲੀਅਮ ਗੈਸਬਰਗ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਗਾਉਣ ਲਈ ਤਿੰਨ ਮਿੰਟ ਦਿੱਤੇ। ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ । ਉਹ ਚੀਕ ਕੇ ਬੋਲੀ , “ਮੈਂ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਹਾਂ।” ਇਹ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਕਲਾਕਾਰ ਦੇ ਆਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਗੌਹਰ ਦੀ ਉੱਚੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਮਨਮੋਹਕ ਆਵਾਜ਼ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਗੈਸਬਰਗ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ‘ਤੇ ਦਰਜ ਹੋਈ, ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਛਾਲ ਮਾਰੀ। ਵੇਸਵਾਘਰਾਂ ਅਤੇ ਮਹਿਫ਼ਿਲਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਉੱਭਰ ਕੇ, ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਸਿੱਧਾ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਿਆ।
ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਲਈ 3 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ
ਦਰਅਸਲ, ਲੰਡਨ ਦੀ ਗ੍ਰਾਮੋਫੋਨ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਰਮਨ ਏਜੰਟ ਵਿਲੀਅਮ ਗੈਸਬਰਗ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਪਹਿਲੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਲਈ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ। ਉਸ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਲਈ, ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਨੇ 3,000 ਰੁਪਏ ਦੀ ਭਾਰੀ ਰਕਮ ਮੰਗੀ ਸੀ। ਯਾਦ ਰੱਖੋ ਕਿ ਉਸ ਸੋਨੇ ਦੀ ਕੀਮਤ 20 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਤੋਲਾ ਸੀ। ਇਹ ਉਹ ਪਲ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਗਾਇਕਾ ਬਣ ਗਈ ਜਿਸਦਾ ਵਪਾਰਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਗੀਤ ਰਿਕਾਰਡ ਹੋਇਆ।
ਜਦੋਂ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਨੇ ਵੇਸਵਾਘਰ ਤੋਂ ਸਿਖਲਾਈ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀਆਂ ਮਹਿਫ਼ਲਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦਾ ਜਾਦੂ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਿਆ।
15 ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬਣੇ 600 ਰਿਕਾਰਡ
ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸੰਗੀਤਕ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਲਗਭਗ 15 ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ 600 ਤੋਂ ਵੱਧ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਏ। ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਇੰਨੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੇ 1911 ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਿੱਲੀ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਮਰਾਟ ਜਾਰਜ ਪੰਜਵੇਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗਾਇਆ ਅਤੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉੱਥੇ ਉਸਨੇ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਦੀ ਜਾਨਕੀਬਾਈ ਨਾਲ ਇੱਕ ਗੀਤ ਗਾਇਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣ ਲਈ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ।
ਜਨਮ ਤੋਂ ਈਸਾਈ ਸੀ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬਣ ਗਈ ਮੁਸਲਮਾਨ
ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਦਾ ਜਨਮ 26 ਜੂਨ, 1873 ਨੂੰ ਆਜ਼ਮਗੜ੍ਹ ਦੇ ਇੱਕ ਈਸਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਐਂਜਲੀਨਾ ਯੇਓਵਾਰਡ ਸੀ। ਗੌਹਰ ਦਾ ਜਨਮ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਦਾਦੀ ਹਿੰਦੂ ਸੀ, ਦਾਦਾ ਜੀ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਈਸਾਈ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਛੇ ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਇੱਕ ਕੌੜੇ ਤਲਾਕ ਵਿੱਚ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਹੈਮਿੰਗਜ਼ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਸ਼ੁਭਚਿੰਤਕ ਖੁਰਸ਼ੀਦ ਨਾਲ ਬਨਾਰਸ ਗਈ ਸੀ। ਇਹੀ ਉਹ ਥਾਂ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਧੀ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਅਪਣਾਇਆ। ਦੋਵੇਂ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਵੱਡੀ ਮਾਲਕਾ ਜਾਨ ਅਤੇ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਬਣੇ।
ਸ਼ਾਹੀ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਗਾਉਣ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ
ਬਨਾਰਸ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜੀਵੰਤ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ, ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਦੀ ਸੰਗੀਤ, ਨ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਜਨਮਜਾਤ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਹੋਈ। ਨਵਾਬ ਵਾਜਿਦ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਕਲਕੱਤਾ ਦੇ ਮਟੀਆ ਬੁਰਜ ਵਿਖੇ ਜਲਾਵਤਨੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਹ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਭਰ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਚੁੰਬਕ ਬਣ ਗਿਆ। ਵੱਡੀ ਮਾਲਕਾ ਜਾਨ ਵੀ ਗੌਹਰ ਨਾਲ ਕਲਕੱਤਾ ਗਈ ਅਤੇ ਨਵਾਬ ਵਾਜਿਦ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਬਣ ਗਈ। ਕਲਕੱਤਾ ਦੇ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਅਤੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ, ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਵੇਸ਼ਿਆ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਈ। ਇਹ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ GTL ਨੇ ਦੇਸੀ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਕੀਮਤੀ ਖੋਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਗਾਇਕੀ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਖਿਆਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਹਲਕੇ ਰੂਪ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਠੁਮਰੀ, ਦਾਦਰ, ਕਜਰੀ, ਹੋਰੀ, ਚੈਤੀ ਅਤੇ ਭਜਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।
ਗੌਹਰ ਦੇ ਪਿਤਾ ਅਰਮੀਨੀਆ ਤੋਂ ਸਨ। ਗੌਹਰ ਦੀ ਮਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਸੀ।
ਬਿੱਲੀ ਦੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ‘ਤੇ ਦਿੱਤੀ ਪਾਰਟੀ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਰੁਪਏ ਕੀਤੇ ਖਰਚ
ਪਰ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਨੂੰ ਜੋ ਚੀਜ਼ ਵੱਖਰਾ ਕਰਦੀ ਸੀ ਉਹ ਸੀ ਉਸਦੀ ਦਿਖਾਵੇ ਵਾਲੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ। ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਬਿੱਲੀ ਨੇ ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ, ਤਾਂ ਉਸਨੇ 20,000 ਰੁਪਏ ਖਰਚ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ 1,000 ਰੁਪਏ ਦਾ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੁਰਮਾਨਾ ਭਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਹ ਕਲਕੱਤਾ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਸੜਕਾਂ ‘ਤੇ ਚਾਰ ਘੋੜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਖਿੱਚੀ ਗਈ ਆਪਣੀ ਮਹਿੰਗੀ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੀ ਰਹੀ। ਉਸਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਪੋਸਟ ਕਾਰਡਾਂ ਅਤੇ ਆਸਟਰੀਆ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਮਾਚਿਸ ਦੇ ਡੱਬਿਆਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਸਨ।
ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸੱਚੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਰਹੀ। ਉਸਨੇ ਬਨਾਰਸ ਦੇ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਛੱਗਨ ਰਾਏ ਅਤੇ ਨਿਮਾਈ ਸੇਨ ਨਾਲ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਸਬੰਧ ਬਣਾਏ। ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗੁਜਰਾਤੀ ਥੀਏਟਰ ਅਦਾਕਾਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕੇਸ਼ਵ ਨਾਇਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੱਚਾ ਪਿਆਰ ਮਿਲਿਆ, ਜਿਸਦਾ ਅੰਤ ਉਸਦੀ ਅਚਾਨਕ ਮੌਤ ਨਾਲ ਹੋਇਆ।
ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਇਕੱਲੀ
ਉਸਦਾ ਬੁਰਾ ਸਮਾਂ ਉਦੋਂ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸੈਕਟਰੀ ਅੱਬਾਸ ਨਾਲ ਮੁਤਾ (ਇਕਰਾਰਨਾਮੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਆਹ) ਕਰਵਾਇਆ, ਜੋ ਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਸੀ। ਇਹ ਰਿਸ਼ਤਾ ਇੱਕ ਕੌੜੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਲੜਾਈ ਨਾਲ ਖਤਮ ਹੋਇਆ। ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅੱਬਾਸ ਉਸਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੈਸੇ ਹੜੱਪ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਨੇ ਕੇਸ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਪਰ ਹਾਈ ਪ੍ਰੋਫਾਈਲ ਵਕੀਲਾਂ ਦੀਆਂ ਫੀਸਾਂ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਪੈਸੇ ਗੁਆ ਦਿੱਤੇ।
ਗੌਹਰ ਜਾਨ, ਜਿਸਦਾ ਕਦੇ ਸੁਪਰਸਟਾਰ ਦਾ ਦਰਜਾ ਸੀ, ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਭੀਖ ਮੰਗਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ। ਫਿਰ ਮੈਸੂਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨਲਵੜੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਰਾਜਾ ਵਾਡੀਅਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਲੜਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ ਗੁਆ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਅਤੇ 17 ਜਨਵਰੀ 1930 ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਮੈਸੂਰ ਵਿੱਚ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਲਿਆ। ਗੌਹਰ ਜਾਨ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਆਪਣੇ ਅਜ਼ੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰੀ ਰਹੀ, ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕੱਲੀ ਅਤੇ ਬੇਵੱਸ ਸੀ। ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਬੈਠ ਕੇ ਉਸਦੇ ਲਈ ਹੰਝੂ ਵਹਾ ਸਕਦਾ।
